hasło dnia (dziś w pełnym dostępie dla wszystkich) rąbek

Czy rąbek to zdrobnienie? Nie na każde pytanie o rozstrzygnięcie da się rozstrzygająco odpowiedzieć. Decyduje perspektywa. W ujęciu historycznym i formalnym wyraz rąbek składa się z morfemu leksykalnego rąb-, przyrostka -(e)-k- i zestawu właściwych takim tworom (derywatom) końcówek fleksyjnych. Jest więc zdrobnieniem słowa rąb.

Teraz uwzględnijmy perspektywę współczesną. Dziś słowa rąb w znaczeniu ‘(duża) chustka’ nie ma, więc nie można mówić o relacji jak między kot a kotek czy nawet — nieco odmiennej, ale racjonalnej — chusta a chustka.

Co więcej, etymolog Andrzej Bańkowski zgłasza wątpliwości, czy to na pewno ta sama jednostka, czy staropolskie rąb i rąbek na pewno reprezentowały jakiś znaczeniowy rozwój i wspólne pochodzenie, także obrazowe, koncepcyjne. Rąb w polszczyźnie najstarszej doby (do końca XV wieku) to ‘odzież, szata, chusta, bielizna, płótno’. Tak językoznawca ten pisał w „Etymologicznym słowniku języka polskiego”:

(= łc. vestis), zwykle pl [liczba mnoga — DS] ręby częste w rotach sądowych (1396–1437) w Wielkopolsce i na Mazowszu; por. w tym znaczeniu też st.cz., st.łuż. rub, st.rus. rubъ; †rǫbъ ‘?’; por. też rąbek (p.). Słowo trudne semantycznie, dyskusyjnie identyfikowane [podkreślenie DS] z og.słow. †rǫbъ w znaczeniu ‘brzeg, skraj, krawędź’, zwłaszcza ‘brzeg tkaniny obszyty (obrębiony, żeby się nie siepał)’, w związku z vb. [czasownikiem — DS] †rǫb-i-ti, por. stp. rębić (p.). [...] Rzecz wymaga dalszych studiów. Rozwój semantyczny od ‘brzeg tkaniny’ do ‘sztuka odzieży zszyta z kilku kawałków tkaniny’ nie wydaje się możliwy [podkreślenie — DS]; rąb w drugim znaczeniu poświadczone wcześniej niż w pierwszym.

Zasialiśmy wątpliwości i nie kwestionujemy potrzeby dalszych studiów, ale wyobraźnia poetycka i dziecięce myślenie o języku (naśladowane przez autora) potrafi różnice zniwelować, trudności przezwyciężyć, a nawet stworzyć we współczesnej polszczyźnie słowo w zasadzie w niej niewystępujące. Piotr Gociek w wierszyku „Smartfon Kubusia” przy okazji zmodyfikował związek frazeologiczny:

Sprawa jest poważna, więc w kwestii morału
sekretu uchylę nie rąbek, lecz rąb:
na nic nowy smartfon, dziecino kochana,
jeśli z ciebie leniuch, cymbał oraz głąb. (Jak nakarmić smoka i inne zaskakujące opowieści, Poznań: Zysk i S-ka. Wydawnictwo, 2020, s. 6)

Ten rąb nie może być źródłem dla rąbka, ale zapełnia nam lukę w systemie. Strukturaliści jednak orzekną, że jeśli to wyraz młodszy, to w takim razie on jest utworzony — drogą derywacji wstecznej. Tak oto rębem i rąbkiem zawróciliśmy koło czasu, bo rąb okazuje się słowem i archaicznym, i neologizmem, poetyckim żartem.

Rąbek z głowy zdjęła Większość z nas słyszała kolędę z tą frazą:

Jezus malusieńki leży nagusieńki (lub: wśród stajenki).
Płacze z zimna, nie dała Mu Matusia sukienki,
Bo uboga była, rąbek z głowy zdjęła,
W który (lub: którym) Dziecię uwinąwszy, siankiem Go okryła.

Nie jest to słowo dziś używane, skoro badacze dziecięcych „przekrętów” na czele z Michałem Rusinkiem odnotowali formę „rondel z głowy zdjęła”. Przekręcanie słów nie tylko przez dzieci jest dowodem ich wycofywania się z czynnego zasobu leksyki i stawania archaizmami.

Znaczenie tłumaczy się samo przez się. Wprawdzie na rozmaitych przedstawieniach sceny z Betlejem widzimy Maryję w nakryciu głowy, ale możemy sobie wyobrazić, że właśnie chusta zakrywająca głowę zamężnej kobiety posłużyła jako chroniące przed zimnem okrycie małego nowo narodzonego Jezusa.

Andrzej Bańkowski uważa ten rąbek za słowo odrębne od rąbka w znaczeniu ‘brzeg, skraj (ubrania)’, nie tylko chronologicznie — rąbek zakrywający głowę jest notowany od XV wieku — ale także geograficznie, to jest wielkopolsko-mazowieckie. Rąbek będący brzegiem materiału miałby pochodzić z gwar małopolskich i „ujawnić się” dopiero pod koniec XIX wieku, gdy rąbek ‘chustka na głowę’ stał się archaizmem. Nie można się w pełni zgodzić z tym wywodem, ponieważ Jan Kochanowski, pochodzący z Małopolski (północnej wprawdzie, ale nie Mazur), w „Pieśni świętojańskiej o Sobótce” zawarł taką straszną historię z interesującym nas słowem.

Próznoś jej język urzynał,
Bo wszytko, coś z nią poczynał,
Krwią na rąbku wypisała
I smutnej siestrze posłała.

Pochodzenie wyrazu należy mimo wszystko łączyć z czasownikiem rąbać. Rąbek to płat płótna odcięty z większej całości. Drogą przekształceń znaczeniowych mógł oznaczać całą sztukę odzieży czy prześcieradło, ale też mniejszy kawałek, w sam raz nadający się do nakrycia głowy.