100 Jakie słowa to liczebniki
liczebniki

1. Liczebniki w szkole i problemy z nimi związane

W szkolnych opowieściach o liczebnikach słyszy się zwykle, że liczebniki:
* są jedną z pięciu odmiennych części mowy,
* wskazują na liczbę obiektów, ilość substancji lub na kolejność obiektów,
* dzielą się na liczebniki główne (np. osiem, czterdzieści), zbiorowe (np. ośmioro, czterdzieścioro), ułamkowe (np. pół, ćwierć), porządkowe (np. ósmy, czterdziesty), mnożne (np. poczwórny), wielorakie (np. czworaki).

Czasem mówi się jeszcze o liczebnikach nieokreślonych, tworząc worek na wyrazy podające liczbę w sposób ogólnikowy, przybliżony (np. wiele, mnóstwo, mało, parę, trochę).

Podstawą powyższego podziału jest kryterium semantyczne (znaczenie słów). Problem jednak w tym, że podział wyrazów na części mowy (fachowo: funkcjonalna klasyfikacja leksemów) wg tego kryterium, czy też tylko wg tego kryterium, daje podział miejscami nielogiczny, nierozłączny, niewyczerpujący i nieweryfikowalny. W związku z tym w szkolnym podziale na części mowy kryterium semantyczne (najłatwiej zrozumiałe na wczesnym etapie nauki) uzupełnia się kryteriami gramatycznymi (zwykle fleksyjnymi, tj. mówiącymi o odmianie).

Więcej na temat można poczytać na blogu Dobrego słownika we wpisie To ile jest części mowy?.

Wróćmy do liczebników. Z uwzględnieniem poszerzonego zestawu kryteriów: dołączmy fleksyjno-składniowe. I pomyślmy. Dwukrotnie znaczeniowo pasuje pod liczebniki, ale przecież morfologicznie i składniowo wygląda jak przysłówek... Pół ze względu na znaczenie wydaje się liczebnikiem, ale przecież się nie odmienia... Trzynasty ma taką definicję, jakby był liczebnikiem, ale przecież z oglądu jego odmiany i miejsca w budowie zdań wyglądałoby na to, że jest przymiotnikiem...

Zajmijmy się więc teraz opisem tradycyjnie wydzielanych grup liczebnikowych i sprawdźmy, na ile są one liczebnikami wedle współczesnych opisów gramatycznych.

2. Liczebniki główne

Liczebniki główne razem z omawianymi poniżej liczebnikami zbiorowymi to jedyne dwie klasy zachowane we wszelkich podziałach na części mowy. Liczebniki główne to jednowyrazowe określenia na kolejne liczby naturalne:
a) jeden, dwa, trzy, cztery itd.
b) jedenaście, dwanaście, trzynaście itd.
c) dwadzieścia, trzydzieści, czterdzieści itd.
d) sto, dwieście, trzysta itd.
e) tysiąc, milion, miliard itd. (ale zob. uwagi o nich w dalszej części tekstu!)

Tak widziane liczebniki cechuje fleksyjnie to, że

3. Liczebniki zbiorowe



4. Liczebniki ułamkowe



5. Liczebniki porządkowe, mnożne i wielorakie



6. Inne reguły dotyczące liczebników

Polecamy jeszcze następujące reguły:
* sposób zapisu (liczby): kropka po liczebnikach porządkowych zapisanych liczbowo (np. 5.),
* składnia: liczba rzeczownika po liczebniku złożonym (np. 13,3 i punkt procentowy),
* liczebniki: odmiana i składnia pojedynczych liczebników od pięciu wzwyż (np. pięć, dwadzieścia, dwieście),
* liczebniki: formy czasowników i rzeczowników stojących przy liczebniku głównym (i złożonym),
* liczebniki: formy przymiotników i imiesłowów przymiotnikowych stojących przy liczebniku.