Reguła: 281. ortografia: h czy ch? w pełnym dostępie dla każdego
I Reguły dziś już bardziej teoretyczne
Pisownia ch i h na podstawie wymowy to dziś już właściwie relikt. Odróżnienia takiego świadomi są Polacy z Kresów Wschodnich i mieszkańcy przygranicznych terenów z Ukrainą, Białorusią i Słowacją. W większości wyrazów zapisanych przez h wymawiają głoskę dźwięczną, a przez ch — bezdźwięczną. W ogólnej polszczyźnie zarówno h, jak i ch są wymawiane bezdźwięcznie (z wyjątkiem pewnych nielicznych kontekstów, w których obie mogą stać się dźwięczne).
Równie kłopotliwa w zastosowaniu jest dziś zasada historyczna, wedle której tylko wyrazy obcego pochodzenia zawierają h.
Podobnie jest z motywowaniem pisowni przez h wymianami głoskowymi. Zwykle podaje się, że literę h w wyrazach polskich zapisujemy, gdy wymienia się w formach odmiany lub pochodnych ze spółgłoską [g] (np. wahać — waga), ze spółgłoską [ż], (np. druh — drużyna), ze spółgłoską [z], np. (błahy — błazen). Problem jednak w tym, że wymiany te nie tworzą żadnych dłuższych serii, a ponadto przykłady, którymi są ilustrowane, zawierają pary wyrazów, między którymi związek znaczeniowy jest dziś niewielki.
II Reguła pewna, acz dotycząca niewielu słów
Z tego wszystkiego wynikałoby, że jedyną pewną regułą byłaby reguła następująca: h zapisujemy w kilku charakterystycznych cząstkach rozpoczynających wyrazy, np. hekto-, hetero-, hiper-, hipo-, homo-, hydro-.
III A gdzie ch?
Podstawowe zasady występowania połączenia literowego ch w wyrazach polskich można ująć następująco:
1. ch zapisujemy, gdy wymienia się w formach odmiany lub pochodnych ze spółgłoską [sz], np. suchy — suszyć, czacha — czaszka, oddychać — dyszy,
a) uwaga: przyjęło się również wyrazy z h odmieniać w miejscowniku z zużyciem sz, np. wataha — watasze;
2. ch zapisujemy, gdy występuje na końcu wyrazu, np. o szafach, na schodach, groch, brzuch,
a) uwaga: istnieją nieliczne wyjątki dla wyrazów obcych lub zapożyczonych, np. ajatollah, druh;
3. ch zapisujemy po literze s, np. schemat, oschły, podeschnąć,
a) uwaga: istnieją nieliczne wyjątki dla wyrazów obcych lub zapożyczonych, np. ekshumować, Bush, show (połączenie sh w wyrazach obcych wymawiane jest najczęściej jako [sz]).
To tylko próbka tego, do czego dostęp mają
użytkownicy pełnej wersji Dobrego słownika.