83 Liczba czasownika przy podmiocie szeregowym (np. w prezes lub członek zarządu dyżuruj...)
składnia

1. Uwagi ogólne

Bardzo wiele wątpliwości poprawnościowych budzi połączenie podmiotu złożonego z co najmniej dwóch elementów połączonych spójnikami współrzędnymi (tzw. podmiot szeregowy) z orzeczeniem (czasownikiem). Chodzi tu zarówno o podmiot, którego składniki połączone są spójnikiem łącznym, np. i (Marek i Kasia), oraz (gołębie oraz wrona), a także (meble na wymiar, a także lustra), jak i o podmiot, którego składniki połączone są spójnikiem rozłącznym lub wyłączającym, np. lub (jagody lub buraki), ani (ani psy, ani traktory), albo (komisja albo przewodniczący), czy w ogóle bezspójnikowo (np. stół, szafka, komoda).

Sposób uzgodnienia podmiotu i orzeczenia w zdaniach z podmiotem szeregowym to jedno z bardziej złożonych zagadnień polskiej składni.

Ogólna zasada mówi, że w połączeniu czasownika z podmiotem szeregowym, czasownik ten ma formę liczby mnogiej. Spójrzmy na przykłady:

(1) Władzę ustawodawczą w Rzeczypospolitej Polskiej sprawują Sejm i Senat.

(2) Gdyby dyrektor stwierdził, że rozliczenie roczne dotacji lub raport końcowy nie zostały sporządzone prawidłowo, pewnie wezwałby cię na dywanik.

(3) Wydział kuratorium, dyrekcja szkoły oraz Centrum Kultury były organizatorami dorocznego festynu w Wolbromiu.

2. O możliwej liczbie pojedynczej (spójnik łączny lub bezspójnikowe)

W zdaniach, w których składniki podmiotu szeregowego połączone są spójnikiem łącznym, np. i, ani lub bezspójnikowo (przecinki), czasownik może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli wszystkie

W zdaniach, w których składniki podmiotu szeregowego połączone są spójnikiem łącznym, np. i, lub bezspójnikowo (przecinki), czasownik może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli stoi on

Znów jednak, gdy składniki podmiotu szeregowego mają

Ale uwaga! Problem znów przynoszą zdania z czasownikiem w czasie przeszłym, gdy

Gdy wprawdzie czasownik nie przyjmuje form czasu przeszłego ani w trybu warunkowego, ale składniki podmiotu szeregowego mają różną liczbę gramatyczną, wtedy różnie definiuje się wymagania formy czasownika. Niektórzy twierdzą, że nie musi on mieć wtedy liczby mnogiej, inni przeciwnie — że musi. My dopuszczamy liczbę pojedynczą czasownika. Ale chętniej dopuszczamy ją tam

3. O możliwej liczbie pojedynczej (spójnik lub)

a) W zdaniach, w których składniki podmiotu szeregowego połączone są spójnikiem lub, czasownik może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli

b) W zdaniach, w których składniki podmiotu szeregowego połączone są spójnikiem lub, czasownik może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli orzeczenie jest złożone i

c) W zdaniach, w których składniki podmiotu szeregowego połączone są spójnikiem lub, czasownik może mieć formę liczby pojedynczej, jeśli orzeczenie nie jest złożone i jest

d) Pokażmy jeszcze przykład zdania z lub, w którym musi być użyty czasownik w liczbie mnogiej:

e) Na koniec jeszcze jeden przykład: chcemy ułożyć zdanie z fragmentów W tej sytuacji to pan — czy raczej pani Kowalska — [pełnić] te obowiązki?. Kłopoty są tu naturalne. Reguła dotąd omawiana jest bardzo skomplikowana, cóż, dotyka skomplikowanej kwestii. A zbyt często w takich sytuacjach próbuje się zdanie na siłę układać, gdy można obejść problem. Można więc

4. O możliwej liczbie pojedynczej (podmiot towarzyszący)

Podmiot może składać się z rzeczownika w mianowniku z dołączoną frazą narzędnikową, np. tata z psem, Ania z Kasią, Piotrek wraz z kolegami. W takich przypadkach, jeśli chcemy

5. O liczbie pojedynczej w przypadku zaimka

Jeśli rozbudowany podmiot szeregowy kończy fraza wprowadzana przez zaimek rzeczownikowy

6. O liczbie pojedynczej w przypadku spójnika złożonego zarówno…, jak i…

Zobacz artykuł poprawnościowy: Zarówno ty, jak i ja chcemy znać liczbę czasownika.

7. Dodatek: źródła opracowania

Reguły o podmiocie szeregowym zostały opracowane w dużym stopniu na podstawie tekstu Moniki Kąckiej-Rodak „Forma orzeczenia przy podmiocie szeregowym” w ramach cyklu „Dobre praktyki legislacyjne” Rządowego Centrum Legislacji. Były też wielokrotnie uzupełniane na podstawie pytań z poradni językowej Dobrego słownika.

Najbardziej aktualną pracą językoznawczą na opisywany powyżej temat jest publikacja Piotra Zbróga „Składnia podmiotu szeregowego we współczesnym języku polskim” (2012).