SPP Gdy przysłowia brak
Czy młotek może być przysłowiowy?, w pełnym dostępie dla każdego

Przymiotnik przysłowiowy obrósł w wiele użyć, z których żadne nie ma nic wspólnego z żadnym przysłowiem. Ale gdybyśmy tylko z tego powodu mieli te użycia (znaczenia) potępiać, wykazalibyśmy się lingwistycznym prostactwem.

Po pierwsze, dodatkowe znaczenia obecne są w polszczyźnie od dawna (co najmniej od kilkudziesięciu lat). Dość powiedzieć, że już w „Słowniku języka polskiego” (1958–1969) pod red. W. Doroszewskiego końcowym elementem definicji, podanym po średniku, jest „znany tak powszechnie jak przysłowie”; a wśród podawanych tam przykładów użycia widnieje kilka takich, które z żadnym przysłowiem nic wspólnego nie mają, np. „Franciszek Józef, który był przysłowiowym analfabetą, nie mógł się pogodzić (…)” z „Znaszli ten kraj? (1949 r.) Tadeusza Boya-Żeleńskiego.

Po drugie, gdyby przymiotnik przysłowiowy miał odnosić się wyłącznie do przysłów lub do tego, o czym w przysłowiach mowa, to jego użycie musiałoby być siłą rzeczy bardzo ograniczone, skoro coraz mniej przysłów i coraz mniej ich bohaterów jest powszechnie znanych.

I jeśli mamy teraz wydawać werdykty poprawnościowe, to z czystym sumieniem moglibyśmy przestrzegać przed przysłowiowym z tego względu, że jest to wyraz zdecydowanie nadużywany. Ale to nie wszystko, podzielimy się jeszcze opinią, gdzie przysłowiowy się nam nie podoba, nawet jeśli takie użycia są w uzusie dość powszechne.

Niezbyt szczęśliwe jest naszym zdaniem wstawianie przysłowiowego tam, gdzie mowa o metaforze i jest ona oczywista bez tego przymiotnika:
Nie mniej istotny był też fakt powszechnie znany, że budownictwo dobrze rozwijane zawsze staje się przysłowiową lokomotywą rozwoju gospodarczego kraju. (NKJP: Janusz Rolicki, Edward Gierek. Życie i narodziny legendy, 2002)
Równie nietrafione jest dostawianie przysłowiowego do związków frazeologicznych, np.
Jeśli jednak chcecie zobaczyć, co znaczą prawdziwe kłopoty, zapytajcie któregoś z żeglarzy entuzjastów, najlepiej członków studenckiego klubu żeglarskiego. Przysłowiowa puszka Pandory wyda się wam niczym w porównaniu z ich zmartwieniami. (NKJP: Andrzej Urbańczyk, Dziękuję ci, Pacyfiku, 1985)
Wśród przedsiębiorców dominuje przekonanie, że ten pomysł rządowej administracji na uzdrowienie rynku pracy nie daje żadnych gwarancji na sukces. Wręcz przeciwnie — może się stać przysłowiowym gwoździem do trumny dla pracowników, którzy po prostu będą mniej zarabiać. (Kamil Koprowicz, Biznes i Prawo, 24 lutego – 2 marca 2014, nr 4)
Czasem wygląda to dość komicznie, gdy w artykule pod tytułem „Kamieńska WOŚP zagrała na przysłowiowy medal”, czytamy „Przysłowiową perełką wieczoru był występ irlandzkiego (…)”.

A szczególnie irytujące jest dodatkowe dostawianie cudzysłowów, por.
Obie ekipy znają się jak przysłowiowe „łyse konie”, więc emocji było jak zwykle sporo. (NKJP: Tygodnik Rybnicki, 2008)
Chomski ma teraz przysłowiowy „ból głowy”. (zuzelend.com, 06.07.2005)
Najprędzej chyba zaakceptowalibyśmy takie użycia, w których przysłowiowy ani nie określa niczego od dawna sfrazeologizowanego (nie: przysłowiowa puszka Pandory), ani nie odnosi się do jakiegoś doraźnego porównania (nie: wyglądasz jak przysłowiowy Pudzian) — tylko podkreśla sens czegoś jako symbolu już jakoś osadzonego w świadomości społecznej (tak: przysłowiowy Kowalski nawet na to nie spojrzy; jemu też znaleźli przysłowiowego dziadka w Wehrmachcie). Jak widać, takie rozróżnienia stają się jednak subtelne i zależne od kontekstu (przysłowiowy młotek brzmi źle, ale jeśli majster w warsztacie powie do ucznia, szukającego zbyt skomplikowanych rozwiązań naprawy mechanizmu, „użyj przysłowiowego młotka” — to może mieć sens). Decydujące więc staje się wyczucie stylistyczne piszących.

Jeszcze jednego używania przysłowiowego chcielibyśmy odradzić, gdy wchodzi w połączenia właściwe symbolicznemu, np. nie wydał na to przysłowiową złotówkę, tylko wydał na to symboliczną złotówkę.

To tylko próbka tego, do czego dostęp mają
użytkownicy pełnej wersji Dobrego słownika.

Zyskaj dostęp do wszystkich 5003 artykułów poprawnościowych.
sprawdź
newsy, porady + e-book