326 Cząstka -by
pisownia razem, osobno, z łącznikiem (II), w pełnym dostępie dla każdego

1. Pisownia łączna

Cząstkę -by (-byśmy, -byście, -bym, -byś) piszemy łącznie:

1. z formami osobowymi czasownika, np. kupiłby, zarobiłabym, usunąłbyś, zagrzalibyście, chcielibyśmy; także używanymi bezosobowo (a zbudowanymi jak normalna forma rodzaju nijakiego czasownika): wydawałoby się, chciałoby się (zobacz też regułę o wymowie, tj. akcentowaniu, takich słów wymowa: akcent nie na przedostatnią sylabę);
2. z większością spójników i niektórymi partykułami.

Uwaga: pisownię poszczególnych spójników i partykuł z cząstką -by najlepiej sprawdzać bezpośrednio w Dobrym słowniku. Generalnie jeśli nie znajdziemy pisowni łącznej, oznacza to, że należy pisać rozdzielnie.

2. Pisownia rozłączna

Cząstkę -by (-byśmy, -byście, -bym, -byś) piszemy osobno m.in.

1. z formami nieosobowymi czasownika, np. chciano by, móc by, dać by, można by, trzeba by, warto by, jedząc by;
2. z formami czasowników winien, powinien, np. powinna by tam pójść, powinien byś to zrobić, winni byśmy podziękować;
3. z przysłówkami, także zaimkami przysłownymi, np. dobrze by tak wypadł, szybko byś nie wyszedł; stamtąd by, skąd by, kiedy byście, gdzie byś.

Uwaga: czasem pisownia może być zróżnicowana w zależności od funkcji, por.

Jak byś to zrobił? vs. Jakbyś wyszedł, nie musiałbyś się tłumaczyć. Zob. informacje poprawnościowe w haśle jakby.

3. Cząstka -by a spójnik by

Należy odróżnić cząstkę -by od spójnika by (który również tworzy ciąg form -byśmy, -byście, -bym, -byś), por.

• Kupiłby chleb, gdyby miał pieniądze i Kupił, by mieć chleb w domu;
• Chcielibyśmy już mieć to za sobą i Chcieli, byśmy mieli już to za sobą;
• Trzeba by zacząć żyć na nowo i Trzeba, by życie ułożyło się na nowo;
• Szybko byście nie wyszli i Szybko, byście wyszli z więzienia.

4. Ważny dodatek

Pisownia cząstki -by z partykułami i spójnikami budzi spore wątpliwości piszących. Niektóre zasady pisowni zawierają ogólną wskazówkę, że -by z partykułami piszemy łącznie, co nie jest prawdą co najmniej w przypadku takich połączeń, jak jeszcze by, akurat by, pewnie by, nawet by. W innych zasadach pisowni podaje się listę partykuł i spójników, z którymi -by należy pisać łącznie, często jednak lista ta jest zbyt szeroka, zawiera bowiem np. połączenia typu otóż + by, przecież + by, które użytkownicy polszczyzny zapisują rozdzielnie. Czy połączenia że + by, które zapisuje się łącznie w zdaniach Pójdę tam, żeby ochłonąć, a osobno w zdaniach Wciąż sądzę, że by się nie zgodził (taka jest praktyka ortograficzna, w tym wydawnicza). Czasem też tłumaczy się pisownię rozdzielną jeszcze by tym, że jeszcze uznano tu za przysłówek (gdzie pisownia jest rozdzielna), a nie partykułę (gdzie pisownia, w teorii, powinna być łączna).

Polskie przepisy ortograficzne były zmienne. W latach 1918–1936 uchwały ortograficzne nakazywały pisownię łączną w każdym przypadku (!), np. ojcabyś odwiedził, jąby trzeba przekonać itp. Komitet Ortograficzny PAU z lat 1935–1936 zmienił te przepisy kompletnie, nakazując łączną pisownię tylko z osobowymi formami czasowników plus z niektórymi spójnikami i partykułami. I od tego PLUS zaczęły się problemy. Oczywiste było, że niepodzielne są np. aby, żeby, oby, natomiast lista spójników i partykuł pisanych łącznie z -by była różnie podawana w kolejnych wydaniach „Pisowni polskiej”.

Niestety w 1957 roku rzecz jeszcze bardziej skomplikowano, zamiast bowiem doprecyzować czy uspójnić listę wyjątków, skupiono się na rozróżnieniu między spójnikami a partykułami oraz na rozstrzyganiu, czy cząstka -by jest już w danym połączeniu nierozłączną częścią wyrazu, czy tylko czymś dołączonym. To wszystko było rzecz jasna dla przeciętnego zjadacza chleba jedynie komplikacją. I takie pozostaje do dziś, włączając w to przepisy podawane w słownikach PWN-u.

Uczestniczący w testach są przekonani, że pisze się rozdzielnie bo byśmy, albo by, nim bym, skoro by, chyba byście, zanim by. Jak widać, obowiązująca norma ortograficzna rozmija się z powszechną praktyką i odczuciami dużej części Polaków.

Aby zaoszczędzić użytkownikom Dobrego słownika tego typu dylematów, samą regułę powyżej (punkt 1.) podaliśmy w ogólny sposób i zachęcamy po prostu do sprawdzania pisowni w odpowiednich hasłach. W nich też wyjaśniamy ewentualne wątpliwości.

Zacytujmy teraz dra Malinowskiego:

Konkluzja wydaje się oczywista. Dla dobra wszystkich piszących (i tych świadomych, i tych mniej świadomych użytkowników polszczyzny) należałoby raz na zawsze zmienić pisownię cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście ze spójnikami i partykułami z łącznej na rozdzielną, czyli tak, jak proponowali to kodyfikatorzy pracujący w Komisji Kultury Języka Komitetu Ortograficznego PAN w latach 1962–1963 i członkowie Komisji Ortograficzno-Onomastycznej Rady Języka Polskiego pod kierownictwem prof. Edwarda Polańskiego w 2005 roku. Pisownia połączeń w rodzaju alboby, albowiemby, aleby, ależby, ażby, boby, bowiemby, byleby, czyby, czyżby, chybaby, czyliby, jednakby, iby, lubby, leczby, niechby, niechajby, nimby, niżby, nużby, orazby, ponieważby, tedyby (= ‘więcby’, ale: wtedy by!), skoroby, więcby, zanimby, zatemby, zaśby naprawdę razi. Mało kto (poza specjalistami) słyszał o tym, że wśród przepisów ortograficznych istnieje i ta mówiąca o pisowni cząstki -bym, -byś, -by, -byśmy, -byście ze spójnikami i partykułami łącznie. Zostawmy pisownię zrostów aby, ażeby, żeby, iżby, gdyby, oby, niby, w których cząstka -by jest elementem integralnym, ale we wszystkich innych wypadkach piszmy rozłącznie (...)

Zgadzamy się właściwie z wnioskami Macieja Malinowskiego, ale od istniejącego uzusu pisownianego uzależniamy pozostawienie piszącym wyboru (czego autor powyższego cytatu nie przewiduje). Podkreślmy, że dopuszczamy sytuacje trojakiego rodzaju: tylko pisownia łączna, tylko pisownia rozdzielna, dopuszczenie pisowni wariantywnej. Ta ostatnia możliwość bierze się ze zderzenia dwóch tendencji: praktyki piszących, którzy od dawna zapisują rozdzielnie, i przepisów ortograficznych nakazujących pisownię łączną, co bywa respektowane zwłaszcza przez redaktorów i korektorów i też tworzy swego rodzaju uzus.

5. I jeszcze przykłady

Przykłady do powyższego punktu:

1. tylko pisownia łączna:
   (niepodzielne całostki) aby, ażeby, coby, iżby, gdyby, jakoby, oby,
   (pozostałe) bodajby, byleby, choćby, chociażby, czyżby, gdzieżby, niechby, niechajby, toby (spójnik!);
2. tylko pisownia rozdzielna:
   albowiem by, bowiem by,
   ale by, ależ by, lecz by, ponieważ by,
   bądź by,
   jednak by, jednakże by, natomiast by,
   to by (partykuła!),
3. pisownia wariantywna:
   alboby / albo by, albożby / alboż by, ażby / aż by, boby / bo by, gdyżby / gdyż by, jeśliby / jeśli by, jeżeliby / jeżeli by,
   aniżeliby / aniżeli by, niźliby / niźli by, niżeliby / niżeli by,
   chybaby / chyba by, czyby / czy by.